کتاب «نجوم در ایران و جهان اسلام (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران)» نوشته علی‌اکبر ولایتی از سوی شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر منتشر شد.
به گزارش پایگاه فراخوانهای علمی پژوهشی کشور (callforpapers.ir) نویسنده در کتاب حاضر کوشیده است نجوم در تمدن ایران و اسلام را معرفی و بررسی کند و نشان دهد که به ویژه ایرانیان در تمدن اسلامی چه مرزهایی در علم نجوم را درنوردیده­اند.

کتاب در چهار فصل تهیه و تنظیم شده است؛ ولایتی فصل اول را به نجوم پیش از دوران اسلامی اختصاص داده و در آن به بررسی عناوینی همچون اخترشناسی در بین‌النهرین باستان، اخترشناسی در مصر باستان، یونان باستان، هند باستان، ایران باستان و نجوم در نزد اعراب قبل از اسلام پرداخته است.

به اعتقاد مولف، مردمان دوران باستان به آسمان و نمودهایش می­نگریستند تا از روی آنها فصول چهارگانه را، که کشاورزی بدان­ها وابسته است، بشناسند یا از طلوع و غروب ستارگان راه خود را در سفر، چه در دریا و چه در بیابان­های بی آب و علف، بیابند. به مرور زمان، چون این پندار باطل در ذهنشان رسوخ کرده بود که حوادث آینده را می­شود از روی حرکت اجرام آسمانی پیش گویی کرد، شور و شوقشان برای کاوش در پدیده­های آسمانی افزون شد. علم اخترشناسی از همین راه پیدا شده است.

عباسیان و نهضت ترجمه عنوانی است که مؤلف در فصل دوم به آن پرداخته و در این بخش به ظهور اسلام و وضعیت علوم از صدر اسلام تا قرن سوم هجری می­پردازد. به گفته وی با ظهور دین اسلام و هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه در سال 1 قمری / 622 میلادی، فصل جدیدی در تاریخ آغاز شد.

نجوم اسلامی در قرن سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم هجری عناوین فصل سوم است و نگارنده در ابتدای آن ضمن ارائه تعریفی از علم نجوم، می­گوید: نجوم علم مشاهده و رصد ستارگان و سیارات و محاسبات حرکات سیارات و ساختن ابزارهای نجومی و به کار بردن آنهاست. علم اندازه گیری اوقات نماز و یافتن جهت قبله نیز جزیی از علم نجوم اسلامی بوده است.

وی در ادامه به مهم­ترین خدمت مأمون در زمینه علم نجوم، منجمان و دانشمندان مشهور قرن سوم هجری و آثار آنها، رشد و توسعه ­­ی علم نجوم در این قرن، نقش مهم ثابت بن قره در علم نجوم و کارهای مهم وی در این باره اشاره می­کند.

محمدبن موسی خوارزمی، احمدبن عبدالله مروزی، ابوجعفر بن حبش، حبش حاسب، ابوعبدالله محمدبن عیسی ماهانی، بنوموسی، بتانی و برادران بنوصباح از جمله منجمان و دانشمندان قرن سوم می­باشند که مؤلف در این فصل به معرفی آنها پرداخته است.

ولایتی در ادامه به بررسی و معرفی آثار ابوریحان می­پردازد و مهم­ترین کارهای او را برمی­شمارد: 1- اندازه گیری ارتفاع خورشید در نقطه اوجش به کمک حلقه­ای که آن را با تقسیمات نیم درجه­ای مدرج کرده بود. 2- روش متفاوت او در اندازه گیری محیط کره زمین است. 3- رصد میل کلی یا میل اعظم است. 4- محاسبه تقریبی جیب یک درجه. 5- قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه­های جغرافیایی. 6- محاسبه­ وتر یک چهارم قوسی که وتر آن معلوم باشد. 7- نشان دادن اینکه کانال سوئز به فرمان داریوش هخامنشی حفر شده است. 8- تعیین تاریخ دقیق تأسیس دولت ساسانیان. 9- ساختن کره جغرافیایی زمین. 10- معلوم کردن نحوه­ گاهشماری و ترتیب سال و ماه ایرانیان و دیگر ملل و اقوام قدیم. 11- اختراع ترازوی دقیقی برای تعیین چگالی برخی اجسام و 12- تعیین طول و عرض جغرافیایی و سمت قبله برخی شهرها.

فصل چهارم به نوآوری­های دانشمندان مسلمان در اخترشناسی اختصاص دارد. ولایتی دو عامل مهم را سبب شکوفایی نجوم در سرزمین­های اسلامی می­داند: نخست آنکه موقعیت جغرافیایی این سرزمینها به گونه­ای بود که با کشورهایی چون یونان فاصله چندانی نداشت و از این رو مسلمانان بر اثر ارتباط با آن تمدن­ها از دستاوردهای علمی آنان بهره مند شدند. از این گذشته، دانشمندان مسلمان تعصبی در مورد کیش خود نداشتند؛ آنان از آثار علمی ملت­های غیرمسلمان کمال بهره را بردند.

نویسنده در پایان سه پیوست نیز شامل آشنایی با چند اصطلاح و ابزار نجومی، زیج­های دوران اسلامی و گاهشمارهای اسلامی آورده است. در پیوست دو به زیج­های اسلامی پرداخته است مثل زیج هندی، زیج هند کبیر، زیج هزارات، زیج دمشقی، زیج هند خوارزمی و زیج جامع.

کتاب «نجوم در ایران و جهان اسلام (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران)» نوشته علی‌اکبر ولایتی از سوی شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر با بهای 4300 تومان راهی بازار شده است.